The sea water is rising every day …we lost everything. We are not happy, because we must move again. Climate change is making thousands of people homeless
— Nurul Hashem (Bangladeshi school teacher)
Nasi przodkowie byli łowcami i zbieraczami — pierwotnie byliśmy koczownikami, przenoszącymi się z miejsca na miejsce w poszukiwaniu pożywienia i schronienia. Później odkryliśmy Żyzny Półksiężyc — obszar obejmujący dzisiejszą Palestynę, Izrael, Liban, Syrię, Jordanię i Irak. Był to region tak obfity, że bez trudu zapewniał nam dość żywności i bezpieczeństwo, więc osiedliśmy tam na stałe, pobudowaliśmy osady i miasta. Tak powstały pierwsze społeczeństwa osiadłe, w których większość z nas żyje do dziś.
Jedenaście tysięcy lat później te niegdyś urodzajne ziemie stały się terenem ciągłych wojen, degradacji środowiska i migracji. Żyzny Półksiężyc nie jest wcale wyjątkiem. Jeszcze nigdy w historii aż tylu ludzi na całym świecie nie porzucało swoich domów — do końca 2019 roku do migracji zostało zmuszonych łącznie 79,5 miliona osób. Dotychczas za uchodźców uznawano migrantów, uciekających przed konfliktami zbrojnymi lub prześladowaniami. Jednak w ostatnich latach wielu uchodźców jako jeden z powodów migracji podaje zmieniający się klimat. Naukowcy badają także, jaką rolę w migracjach odgrywa załamanie się klimatu. Kwestia środowiska stała się tak istotna, że pojawiło się nowe pojęcie — „uchodźcy klimatyczni”.
Rybacy w Burkina Faso porzucają swoje łodzie na dnie wyschniętego w porze suchej jeziora w pobliżu Wagadugu. Zdjęcie: Yoda Adaman
Kim są uchodźcy klimatyczni?
Choć nie ma on definicji prawnej, termin „uchodźcy klimatyczni” już na dobre przyjął się w języku potocznym. Oznacza on ludzi, którzy porzucili swoje miejsce zamieszkania z powodu zmian środowiskowych. Dotyczy to wszystkich osób, których domy zostały pochłonięte przez morze podczas huraganu, tych, których domy spłonęły w pożarach lasów oraz ludzi, którzy migrują, bo w wyniku stale postępujących zmian klimatu stracili źródła utrzymania.
Pożar Delta w Kalifornii, Wikipedia
I had a moment where I thought, would it be fast if we died? Would my kids suffer? Would they die from the smoke, or would they die from the fire?
— Michelle Teixeira, California
W międzynarodowych negocjacjach trwają spory o terminologię. Jedni twierdzą, że osoby zmuszone do migracji przez zjawiska klimatyczne nie spełniają kryteriów definicji prawnej terminu „uchodźcy”, ponieważ nie są ofiarami ”prześladowań”. Osoby, które utraciły swoje domy przez załamanie się klimatu, często migrują w obrębie granic swojego kraju, co czyni ich nie uchodźcami, lecz tak zwanymi przesiedleńcami wewnętrznymi (Internally Displaced People). Inni zwracają uwagę na trudności w ustaleniu roli klimatu, kiedy równocześnie występuje wiele różnych czynników migracji.
Inni natomiast zaznaczają, że wyraz „uchodźcy” podkreśla ich dramatyczną sytuację, a przy tym pozwala domagać się sprawiedliwości. W tym artykule posługuję się terminem "uchodźcy klimatyczni" w odniesieniu do osób, których migracja w znacznej mierze wynika z załamania się klimatu, zwracając uwagę na pilność tego problemu, odpowiedzialność polityczną i kwestię sprawiedliwości.
Uchodźcy klimatyczni z Bangladeszu, zdjęcie: Sabbir
Niezbadany teren – splot wydarzeń
Uchodźców klimatycznych z całego świata łączy to, że z powodu załamania się klimatu nie mogli już dłużej mieszkać w swoich rodzinnych stronach, które po prostu przestały nadawać się do zamieszkania. Jednak nie wszystkie skutki załamania się klimatu można łatwo i od razu rozpoznać. Czasami trudno rozwikłać złożony splot czynników migracji. Załamanie się klimatu może być w niedostrzegalny sposób powiązane z konfliktami zbrojnymi. Jednak często dziennikarze i dziennikarki zwracają uwagę jedynie na typowe czynniki migracji, takie jak przemoc o charakterze etnicznym, narodowym lub regionalnym. Często także brakuje głębszej analizy związków między załamaniem się klimatu, głodem i brakiem stabilności finansowej. Relacje skupiające się na oderwanych od siebie zjawiskach nie dają pełnego obrazu nakładających się na siebie czynników migracji.
Na przykład o Somalii często mówi się jako o „państwie upadłym”, w którym panuje głód, a władzę sprawują ugrupowania zbrojne. Wspomina się przy tym o suszy, lecz często jedynie w kontekście ubóstwa i zależności od pomocy humanitarnej, bez naświetlania przyczyn tych zjawisk. Choć Somalia ma jeden z najniższych wskaźników emisji dwutlenku węgla na świecie, jest krajem zdewastowanym przez załamanie się klimatu. Laura Heaton, korespondentka The GroundTruth Project, opowiedziała nam, jak susza może rodzić przemoc i jak oba te problemy zmusiły Khalida, młodego Somalijczyka, do opuszczenia rodzinnych stron i uczyniły z niego uchodźcę klimatycznego.
Mapa humanitarna Somalii, pokazująca tereny o niskim poziomie opadów i migracje, Wikipedia
Dawniej Khalid z powodzeniem uprawiał sad mangowców, lecz w ostatnich latach owoców było coraz mniej. Jego dochody spadły i miał trudności z wyżywieniem się. Miejscowe ugrupowanie zbrojne Al Shabab wykorzystywało bezbronność mieszkańców wywołaną głodem i biedą. Nałożyło „podatek” na Khalida, zabierając mu jedną trzecią plonów. Wiedząc, że jeżeli dołączy do tego ugrupowania, wreszcie będzie miał dość jedzenia, a „podatek” zostanie zniesiony, Khalid w końcu się poddał. Wcześniej Al Shabab zakazało wstępu międzynarodowym organizacjom pomocowym, by utrzymywać ludność w nędzy i w zależności od siebie. Khalid był członkiem Al Shabab przez dwa lata, zanim porzucił powierzoną mu misję i dotarł pieszo do Kenii. Wywiadu udzielił, przebywając w tamtejszym obozie dla uchodźców.
Susza w Somalii pogrążyła Khalida w biedzie, ograniczając jego możliwości. Wiedząc o tym, członkowie ugrupowania zbrojnego zmusili go, by w końcu do nich dołączył, bo tylko w ten sposób mógł przeżyć. Prawdopodobnie on też dopuszczał się podobnych wymuszeń, jakich sam padł ofiarą, i brał udział w innych opresyjnych działaniach, pogłębiając zarówno biedę, jak i przemoc. Dołączył do Al Shabab nie z powodów ideologicznych, lecz z głodu. Wreszcie okoliczności zmusiły go do ucieczki z Somalii i szukania schronienia w Kenii.
Taki splot wydarzeń i doświadczeń często nie pozwala na pierwszy rzut oka dostrzec wpływu zmian klimatu. Przyzwyczailiśmy się postrzegać uchodźstwo jako skutek określonego zdarzenia — bombardowania wioski, prześladowań czy trzęsienia ziemi. Z tej wąskiej perspektywy można przeoczyć zasadniczą rolę, jaką odgrywają postępujące zmiany klimatu w wywoływaniu lub potęgowaniu innych zagrożeń. Często to właśnie połączenie różnych zagrożeń w końcu zmusza ludzi do migracji, czyniąc z nich uchodźców klimatycznych.
Uchodźcy klimatyczni na całym świecie
Załamanie się klimatu wywołało falę uchodźców klimatycznych na całym świecie. Oto trzy przykłady migracji wymuszonej przez okoliczności klimatyczne. Zaczynamy od Somalii, ponieważ jak ostrzega nas Laura Heaton: „Jako kraj najmocniej na całej planecie dotknięty problemem zmian klimatu, Somalia, niczym kanarek w kopalni, ostrzega nas przed zbliżającą się katastrofą”.
Somalia
Skąd pochodzą
Ludność Somalii, zamieszkująca Afrykę Wschodnią jest zmuszona do migracji.
Dlaczego migrują
Powtarzające się z roku na rok susze i inne skutki załamania się klimatu wywołują w Somalii biedę, głód i migracje. Ludzie porzucają swoje domy i przenoszą się do stolicy, Mogadiszu, lub udają się do sąsiednich krajów. Ugrupowania zbrojne wykorzystują biedę i rozpacz osób dotkniętych skutkami załamania się klimatu, by rekrutować nowych członków. To dodatkowo nasila terror, jakiemu poddawane są lokalne społeczności, co z kolei nasila migracje.
Co sami mówią
The worst is the drought, because with something to eat you can tolerate jail or any punishment [...b]ut facing starvation is worse than insecurity.
— Mohamed Abukar, Somali farmer
The fact that many of our youth have lost jobs because of desertification, deforestation … It’s not the only cause, of course, of radicalization, but this is one of the major causes of radicalization because of the linkages between violence and environmental degradation.
— Buri Hamza, former State Minister of the Environment for Somalia
W miesiąc po udzieleniu tego wywiadu Buri Hamza zginął w ataku Al Shabab na hotel, w którym przebywał.
I’m betting we’ll vanish from the earth. Somalis will vanish from Somalia [...a]nd you know what? It’s not going to vanish only due to drought; it’s going to vanish due to drought that will bring wars, because we will fight like chickens with a small amount of crumbs. We’ll eat each other alive because this environment is not giving us anymore.
— Fatima Jibrell, environmental activist
https://thegroundtruthproject.org/somalia-conflict-climate-change/
Bangladesz
Skąd pochodzą
Bengalki i Bengalczycy, zamieszkujący obszar Azji Południowej na wschód od Indii, nad Zatoką Bengalską, głównie ci z nadmorskich terenów rolniczych, coraz liczniej stają się uchodźcami klimatycznymi.
Dlaczego migrują
Załamanie się klimatu wywołuje coraz częstsze i silniejsze powodzie oraz erozję wybrzeża. Gwałtowne burze napierają coraz silniej i po każdej kolejnej klęsce coraz trudniej o odbudowę. Każdego roku Bangladesz traci powierzchnię wielkości Manhattanu. Prognozuje się, że do roku 2050 z Bangladeszu będzie pochodziło aż 13,3 miliona uchodźców klimatycznych. Ludzie tracą źródła utrzymania i domy i masowo przenoszą się do stolicy lub udają się w innym kierunku.
Co sami mówią
Climate change has wrecked everything; our people are living in other towns and cities, like refugees. All I wanted was to grow old with my children and their children. But now they are gone and I don’t think they will ever return.
— Shamisur Gazi, 83, Chakbara, Bangladesh
God knows how long this village will last. If it gets worse I will have to go to the mainland. We know the end is coming.
— Jakir Hossain, Bangladeshi fisherman
The land here used to be 1 km out to sea…We lost mosques, a school, shops, farms. We are scared of the sea now. Gradually it comes closer to our homes. When we sleep, we are scared. Every year the tide rises more and comes in further. Next year this village may not exist.
— Mohamed Rashed, Qumira Char, Bangladesh
http://climatemigration.org.uk/migration-stories-from-the-ganges-brahmaputra-delta-2/
Wielka Brytania
Skąd pochodzą
Fairbourne, miejscowość nadmorska w północnej Walii.
Dlaczego migrują
Ze względu na podnoszący się poziom morza, miasto może przestać nadawać się do zamieszkania w ciągu najbliższych 30 lat. W 2013 roku rada miejska postanowiła zrezygnować z planów ratowania miasta i oddać go morzu. Zgodnie z planem mieszkańcy i mieszkanki zaczną być przesiedlani w roku 2045, choć może to nastąpić i wcześniej. Nie są pewni, czy otrzymają odszkodowanie, kiedy miasto zostanie „zlikwidowane”. To nie jedyna miejscowość w Wielkiej Brytanii, której zagraża podnoszący się poziom morza.
Co sami mówią
This is a wake-up call for the country. This is going to happen elsewhere.
— Bev Wilkins, 67, Retiree
People who want to sell are taking very cheap cash deals. I can’t do that. Where am I going to go? I wouldn’t get enough money to get another house [...h]ow the authorities can sit there and push this forward with no solutions beggars belief.
— Mike Thrussell, Journalist
We don’t have options. We are just pawns.
— Julia Walker, 32, Mother of 4
Pokruszony i porzucony falochron w Fairbourne, w Walii, zdjęcie: Julia Wilson
Sprawiedliwość dla uchodźców klimatycznych od 2020 do 2050 roku
Podczas gdy instytucje międzynarodowe ugrzęzły w gąszczu traktatów i semantyki, załamanie się klimatu zmusza ludzi na całym świecie do migracji. Problem ten dotyczy wszystkich, niezależnie od poziomu dochodów. Jednak wiadomo, że najbardziej bezbronne grupy społeczne najmocniej cierpią z powodu tej sytuacji i mają najmniej możliwości, by jej zaradzić. Klimat zmienia się szybko, ludzie tracą dach nad głową, a będzie ich coraz więcej, niezależnie od tego, do jakiej kategorii prawnej ONZ i inne instytucje międzynarodowe ich zaliczą.
Zdjęcie: Ethan Doyle White, Wikipedia
Uchodźcy klimatyczni stracili nie tylko dach nad głową, lecz także źródła utrzymania, stabilność, wspólnotę, poczucie bezpieczeństwa i możliwość realizacji planów życiowych. Wszystko to z powodu zjawisk, którym można było zapobiec. Musimy nieustannie domagać się od rządzących, by chronili pokrzywdzonych i pomagali im.
Musimy nieustannie pociągać polityków i polityczki do odpowiedzialności za pogłębianie kryzysu klimatycznego. Musimy nieustannie domagać się traktowania uchodźców jak ludzi, a nie jak „problemy”, których trzeba się pozbyć. Reaktywne środki „adaptacyjne” nie wystarczą. Proaktywne środki zapobiegające dalszej destabilizacji klimatu muszą stanowić podstawę działań rządów już teraz. Bo już dziś miliony osób na całym świecie straciły wszystko i nie mają się gdzie podziać.
Musimy postarać się włączać uchodźców do naszych społeczności, wspierać ich i okazywać im solidarność. O życiu każdego z nas decyduje przypadek i powinniśmy okazać życzliwość i sprawiedliwość innym, czego sami byśmy oczekiwali na ich miejscu. Jak przypomina nam Lauren Markham, „Nikt nie chce paść ofiarą gwałtu na szlaku północnym, umrzeć na pustyni, być rozdzielonym od własnych dzieci przez patrol straży granicznej, ani zostać zamknięty na nie wiadomo jak długo bez pomocy prawnej, bez odpowiedniej opieki medycznej i w całkowitej niepewności co do swoich dalszych losów. Kto narażałby się na takie ryzyko, gdyby mógł bezpiecznie zostać w domu?”
Zdjęcie: Alisdare Hickson
Wiele osób postrzega rok 2050 jako decydującą datę w kwestii kryzysu klimatycznego, bo według prognoz do roku 2050 załamanie się klimatu może doprowadzić do migracji miliarda dwustu milionów ludzi. Jednak wcale nie musi do tego dojść — to od nas zależy, jak będziemy kształtować i wpływać na działania rządów w ciągu najbliższych 30 lat. Musimy wykorzystać te lata na próby odwrócenia najgorszych skutków zmian klimatycznych i umożliwić ludziom bezpieczne życie w ich rodzinnych stronach. Pytanie brzmi: czy ty też zaczniesz działać już dziś?
